କାଶ୍ମୀରର ମୂଳ ବାସିନ୍ଦା ଇସଲାମ ଆଗମନ ପୂର୍ବରୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ହିନ୍ଦୁ ଥିଲେ, ଯେଉଁଥିରେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ଏକ ବୃହତ ଶ୍ରେଣୀ ଥିଲେ ଯାହାଙ୍କୁ ‘ପଣ୍ଡିତ’ କୁହାଯାଉଥିଲା। କାଶ୍ମୀରୀ ପଣ୍ଡିତମାନେ କାଶ୍ମୀର ଉପତ୍ୟକାର ପଞ୍ଚ ଗୌଡ଼ ବ୍ରାହ୍ମଣ ସମୂହରୁ ସମ୍ପର୍କିତ ଥିଲେ। ସେମାନେ ଉଚ୍ଚ ଶିକ୍ଷା, ବିଦ୍ୱତା ଏବଂ ପ୍ରଶାସନିକ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଥିଲେ। ତେବେ ଏହି ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଜନସଂଖ୍ୟା କିପରି ମୁସଲମାନ ଧର୍ମରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେଲେ? କାହିଁକି ଏବେ ମଧ୍ୟ ଏହି ମୁସଲମାନ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଅଧିକାଂଶ ଲୋକ ନିଜକୁ ‘ମୁସଲମାନ ପଣ୍ଡିତ’ ବୋଲି କହନ୍ତି ଏବଂ ସେହି ଅନୁସାରେ ଉପନାମ ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି?
ମଧ୍ୟକାଳରେ ଧର୍ମ ପରିବର୍ତ୍ତନ:
ମଧ୍ୟକାଳ ମୁସଲମାନ ଶାସନ ସମୟରେ, ବିଶେଷକରି ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ସୁଲତାନ ସିକନ୍ଦର ବୁତଶିକନଙ୍କ ସମୟରେ, ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କ ଉପରେ ଧର୍ମ ପରିବର୍ତ୍ତନ କିମ୍ବା ପଳାୟନ ପାଇଁ ବିପୁଳ ଚାପ ପଡ଼ିଥିଲା। ଅନେକ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଇସଲାମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ତଥାପି, ସେମାନେ ନିଜର ସାମାଜିକ ପରିଚୟ ଯଥା ‘ପଣ୍ଡିତ’, ‘ଭଟ’, ‘ଲୋନ’, ‘ଗନି’ ଆଦି ଉପନାମଗୁଡ଼ିକୁ ଜାରି ରଖିଥିଲେ। ଏହି ଉପନାମଗୁଡ଼ିକ ସେମାନଙ୍କର ବିଦ୍ୱତା, ସାମାଜିକ ସ୍ଥିତି ଏବଂ କାଶ୍ମୀରୀ ମୂଳ ପରିଚୟ ସହିତ ଜଡ଼ିତ ଥିଲା, ଯାହାକୁ ସେମାନେ ଇସଲାମ ଗ୍ରହଣ ପରେ ମଧ୍ୟ ବଜାୟ ରଖିଥିଲେ।
ଆଜିର କାଶ୍ମୀରୀ ମୁସଲମାନ ପଣ୍ଡିତ:
ଆଜି ମଧ୍ୟ କାଶ୍ମୀରରେ ଏପରି ମୁସଲମାନ ସମୁଦାୟ ଅଛନ୍ତି, ଯେଉଁମାନେ ନିଜ ନାମ ସହିତ ‘ପଣ୍ଡିତ’ କିମ୍ବା ଅନ୍ୟ ପାରମ୍ପରିକ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଉପନାମ ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି। ଏମାନଙ୍କୁ ‘ମୁସଲମାନ ପଣ୍ଡିତ’ କିମ୍ବା ‘ପଣ୍ଡିତ ଶେଖ’ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ। ଏମାନେ ପୂର୍ବରୁ ହିନ୍ଦୁ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଥିଲେ, ଯେଉଁମାନେ ଐତିହାସିକ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଇସଲାମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ନିଜର ଜାତିଗତ ଏବଂ ସାମାଜିକ ପରିଚୟକୁ ବଜାୟ ରଖିଥିଲେ। ଏହି ଉପନାମଗୁଡ଼ିକର ବ୍ୟବହାର ସମ୍ମାନ ଏବଂ କାଶ୍ମୀରର ମୂଳ ସଂସ୍କୃତି ସହିତ ସଂଯୋଗର ପ୍ରତୀକ ଭାବେ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ।
କାଶ୍ମୀରର ମୂଳ ଆବାଦୀ ଓ ଇସଲାମର ଆଗମନ:
ଇତିହାସ ଅନୁସାରେ, କାଶ୍ମୀରର ମୂଳ ବାସିନ୍ଦା ଇସଲାମ ଆଗମନ ପୂର୍ବରୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ହିନ୍ଦୁ ଥିଲେ। ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ମଧ୍ୟ କାଶ୍ମୀରରେ ଏକ ସମୟରେ ବେଶ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ଥିଲା। ମୋହମ୍ମଦ ଦେନ ଫୌକଙ୍କ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ପୁସ୍ତକ “କାଶ୍ମୀର କୌମ କା ଇତିହାସ”ରେ ‘ପଣ୍ଡିତ ଶେଖ’ ଅଧ୍ୟାୟରେ ଲେଖାଯାଇଛି: “କାଶ୍ମୀରରେ ଇସଲାମ ଆସିବା ପୂର୍ବରୁ ସମସ୍ତେ ହିନ୍ଦୁ ଥିଲେ। ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ହିନ୍ଦୁ ବ୍ରାହ୍ମଣ ମଧ୍ୟ ଥିଲେ। ଏହା ସହିତ ଅନ୍ୟ ଜାତିର ଲୋକେ ମଧ୍ୟ ଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ଶ୍ରେଣୀ ଥିଲେ ଯାହାଙ୍କର ପେଷା ପୁରାତନ କାଳରୁ ପଢ଼ିବା ଓ ପଢ଼ାଇବା ଥିଲା।” ଏମାନଙ୍କୁ ପଣ୍ଡିତ କୁହାଯାଉଥିଲା।
କାଶ୍ମୀରୀ ମୁସଲମାନଙ୍କ ପଣ୍ଡିତ ଉପନାମ ବ୍ୟବହାର:
ପୁସ୍ତକରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି: “ଇସଲାମ ଗ୍ରହଣ ପରେ ଏହି ଶ୍ରେଣୀ ପଣ୍ଡିତ ଉପାଧିକୁ ଗୌରବର ସହ ବଜାୟ ରଖିଥିଲେ। ତେଣୁ ଏହି ଶ୍ରେଣୀ ମୁସଲମାନ ହେବା ସତ୍ତ୍ୱେ ଏଯାଏ ପଣ୍ଡିତ ନାମରେ ପରିଚିତ। ଏହି ମୁସଲମାନ ପଣ୍ଡିତ ଶ୍ରେଣୀକୁ ଶେଖ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ। ସମ୍ମାନ ସୂଚକ ଭାବେ ଏମାନଙ୍କୁ ଖ୍ୱାଜା ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ। ମୁସଲମାନ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କର ଅଧିକାଂଶ ଆବାଦୀ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ରହୁଛନ୍ତି।”
ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ କାଶ୍ମୀରରେ ବୃହତ୍ ପରିମାଣରେ ଧର୍ମ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥିଲା, ଯେତେବେଳେ ଅନେକ କାଶ୍ମୀରୀ ବ୍ରାହ୍ମଣ ମୁସଲମାନ ହୋଇଥିଲେ। ଏମାନେ ମୂଳ ପଣ୍ଡିତ ଜନଜାତି ସହିତ ମଧ୍ୟ ସମ୍ପର୍କିତ। କାଶ୍ମୀରରେ ମୁସଲମାନ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କର ଜନସଂଖ୍ୟା ପ୍ରାୟ ୫୦,୦୦୦ ହେବ। ଏମାନେ ସେହି ମୁସଲମାନ ଯେଉଁମାନେ ଇସଲାମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ଏମାନେ କାଶ୍ମୀରର ମୂଳ ନିବାସୀ ଏବଂ ବାହାରୁ ଆସି ନାହାନ୍ତି। ପୁସ୍ତକ ଅନୁସାରେ, ପ୍ରକୃତ କାଶ୍ମୀରୀ ହେଉଛନ୍ତି ଏହି ପଣ୍ଡିତମାନେ।
ଭଟ, ବଟ, ଲୋନ, ଗନି ଆଦି ଉପନାମ:
ଅନେକ ମୁସଲମାନ ଉପାଧି ଭାବେ ‘ଭଟ’ କିମ୍ବା ‘ବଟ’ ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି। ଏହା ପଛରେ ମଧ୍ୟ ଏକ ଇତିହାସ ରହିଛି। ଏମାନେ ସେହି ଲୋକେ ଯେଉଁମାନେ ବହୁ ପୂର୍ବରୁ ଧର୍ମ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ହିନ୍ଦୁରୁ ମୁସଲମାନ ହୋଇଥିଲେ। ଯେଉଁ ମୁସଲମାନମାନେ ‘ପଣ୍ଡିତ’ ଉପନାମ ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି, ସେମାନେ ଇସଲାମ ଗ୍ରହଣ ପୂର୍ବରୁ ସମାଜର ଉଚ୍ଚତମ ଶ୍ରେଣୀରେ ଥିଲେ ଏବଂ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ଶ୍ରେଣୀ ଥିଲେ।
କାଶ୍ମୀରର ପ୍ରକୃତ ଜାତି:
ଇତିହାସ ଏବଂ ଗବେଷଣାମୂଳକ ପୁସ୍ତକ ଅନୁସାରେ, କାଶ୍ମୀରର ପ୍ରକୃତ ଜାତି ପଣ୍ଡିତ ନ ଥିଲେ, ବରଂ ଜୈନ ଏବଂ ପରେ ବୌଦ୍ଧ ଥିଲେ। ତା’ପରେ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କର ଶାସନ ଆରମ୍ଭ ହେଲା। ଯେଉଁ ପଣ୍ଡିତମାନେ ମୁସଲମାନ ହୋଇଥିଲେ, ସେମାନେ ନିଜ ନାମ ସହିତ ‘ପଣ୍ଡିତ’ ଉପାଧି ଯୋଡ଼ିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ। ଏହା ଉପରେ ହିନ୍ଦୁ ପଣ୍ଡିତ କିମ୍ବା ମୁସଲମାନମାନଙ୍କର କୌଣସି ଆପତ୍ତି ନ ଥିଲା। ଏହିପରି କାଶ୍ମୀରୀ ମୁସଲମାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ‘ପଣ୍ଡିତ’ ଉପନାମ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିବା ଏକ ସମୁଦାୟ ସାମିଲ ହେଲା।
କାଶ୍ମୀରୀ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କର ଇତିହାସ:
କାଶ୍ମୀରୀ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କୁ କାଶ୍ମୀରୀ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଭାବେ ଜଣାଯାଉଥିଲା, ଯେଉଁମାନେ କାଶ୍ମୀରୀ ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କର ଏକ ଶ୍ରେଣୀ ଥିଲେ ଏବଂ ମୁଖ୍ୟତଃ ସାରସ୍ୱତ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଥିଲେ। ସେମାନେ ପ୍ରାୟତଃ କାଶ୍ମୀର ଉପତ୍ୟକାର ପଞ୍ଚ ଗୌଡ଼ ବ୍ରାହ୍ମଣ ସହିତ ସମ୍ପର୍କିତ ଥିଲେ। ମଧ୍ୟକାଳରେ ଇସଲାମ ଆଗମନ ପରେ ଏହି ଲୋକମାନେ ଅଧିକ ସଂଖ୍ୟାରେ ଧର୍ମ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିଥିଲେ।
୩ୟ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଏଠାରେ ହିନ୍ଦୁମାନେ ଅଧିକ ସଂଖ୍ୟାରେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ୮ମ ଶତାବ୍ଦୀ ଆସପାସରେ କାଶ୍ମୀରରେ ତୁର୍କୀୟ ଏବଂ ଆରବ ଆକ୍ରମଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା, କିନ୍ତୁ ସେମାନେ ପର୍ବତମାଲାରେ ଘେରା କାଶ୍ମୀର ଉପତ୍ୟକାକୁ ଉପେକ୍ଷା କରିଥିଲେ, କାରଣ ସେଠାକୁ ଯିବା ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ କଷ୍ଟକର ଥିଲା। କିନ୍ତୁ ୧୪ଶ ଶତାବ୍ଦୀ ସୁଦ୍ଧା କାଶ୍ମୀର ଉପତ୍ୟକାରେ ମୁସଲମାନ ଶାସନ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା। ଏହାର ଅନେକ କାରଣ ଥିଲା, ଯେପରି ବାରମ୍ବାର ଆକ୍ରମଣ, ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ବିଶ୍ୱାସଘାତକତା ଇତ୍ୟାଦି। ଶାସକମାନେ ମଧ୍ୟ ଦୁର୍ବଳ ଥିଲେ। ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଲୋହାରା ହିନ୍ଦୁ ରାଜବଂଶର ଶାସନକୁ ନେଇ ଅସନ୍ତୁଷ୍ଟ ଥିଲେ। ପୂର୍ବରୁ ସେମାନେ କର ମୁକ୍ତ ଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଲୋହାରା ବଂଶର ଶେଷ ରାଜା ସୁଖଦେବ ସେମାନଙ୍କ ଉପରେ ଟିକସ ଲାଗୁ କରିଥିଲେ।
୧୪ଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ସୁଲତାନ ସିକନ୍ଦର ବୁତଶିକନ ବୃହତ୍ ପରିମାଣରେ ଲୋକଙ୍କୁ ପଳାୟନ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ କରିଥିଲେ।ଅନେକେ ଦେଶର ଅନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳକୁ ଚାଲିଯାଇଥିଲେ। କେତେକ ମୁସଲମାନ ଧର୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ବୁତଶିକନଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଉଦାର ଥିଲେ। ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କ ବିନା କାଶ୍ମୀରର ସଂସ୍କୃତି କଳ୍ପନା କରାଯାଇ ପାରେ ନାହିଁ। ସେମାନେ ଏଠାରେ ଏକ ବିଶିଷ୍ଟ ସଂସ୍କୃତିର ବାହକ।
କାଶ୍ମୀରୀ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କ ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ:
- ବନବାସୀ କାଶ୍ମୀରୀ ପଣ୍ଡିତ: ଯେଉଁ ପଣ୍ଡିତମାନେ ମୁସଲମାନ ରାଜାମାନଙ୍କ ଦମନ ଯୋଗୁଁ ଦେଶର ଅନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳକୁ ପଳାୟନ କରିଥିଲେ। ତଥାପି, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅନେକେ ଫେରି ଆସିଥିଲେ।
- ମଲମାସୀ ପଣ୍ଡିତ: ଯେଉଁ ପଣ୍ଡିତମାନେ ମୁସଲମାନ ରାଜାମାନଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ନତମସ୍ତକ ନ ହୋଇ ଦୃଢ଼ ରହିଥିଲେ।
- ବୁହିର କାଶ୍ମୀରୀ ପଣ୍ଡିତ: ଯେଉଁ କାଶ୍ମୀରୀ ପଣ୍ଡିତମାନେ ବ୍ୟାପାର କରନ୍ତି।
- ମୁସଲମାନ କାଶ୍ମୀରୀ ପଣ୍ଡିତ: ଯେଉଁ କାଶ୍ମୀରୀ ପଣ୍ଡିତମାନେ ପୂର୍ବରୁ ହିନ୍ଦୁ ଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ପରେ ମୁସଲମାନ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ଏବେ ମଧ୍ୟ ‘ପଣ୍ଡିତ’ ଉପନାମ ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି। ଏମାନେ ଭଟ, ବଟ, ଧର, ଦାର, ଲୋନ, ମଣ୍ଟୂ, ମିଣ୍ଟୂ, ଗନି, ତାନ୍ତ୍ରେ, ମଟୂ, ପଣ୍ଡିତ, ରାଜଗୁରୁ, ରାଠେର, ରାଜଦାନ, ମାଗ୍ରେ, ୟାଟୂ, ବାଣୀ ଆଦି ଉପନାମ ନିଜ ନାମ ସହିତ ଯୋଡ଼ନ୍ତି।
ପ୍ରାଚୀନ କାଶ୍ମୀର:
- କାଶ୍ମୀର ବୈଦିକ କାଳରେ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମର ଏକ କେନ୍ଦ୍ର ଥିଲା।
- ନୀଲମତ ପୁରାଣ ଏବଂ ରାଜତରଙ୍ଗିଣୀ ପରି ପ୍ରାଚୀନ ଗ୍ରନ୍ଥରେ କାଶ୍ମୀରର ହିନ୍ଦୁ ଶାସକ ଏବଂ ଧାର୍ମିକ ପରମ୍ପରାର ବର୍ଣ୍ଣନା ମିଳେ।
- କାଶ୍ମୀରରେ ଶିବ ପୂଜା (ବିଶେଷକରି ଶୈବ ପରମ୍ପରା) ଏବଂ ବୈଷ୍ଣବ ପରମ୍ପରାର ପ୍ରଭାବ ଥିଲା। କାଶ୍ମୀରୀ ଶୈବ ଦର୍ଶନ ଭାରତରେ ଦାର୍ଶନିକ ଚିନ୍ତାଧାରାର ଏକ ପ୍ରମୁଖ କେନ୍ଦ୍ର ଥିଲା।
ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ଉଦୟ:
- ଅଶୋକଙ୍କ ଶାସନକାଳରେ (ତୃତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀ ଖ୍ରୀ.ପୂ.) ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ କାଶ୍ମୀରରେ ନିଜର ପ୍ରଭାବ ସ୍ଥାପନ କରିଥିଲା।
- କାଶ୍ମୀର ବୌଦ୍ଧ ବିଦ୍ୱାନ ଏବଂ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟମାନଙ୍କର କେନ୍ଦ୍ର ହୋଇଥିଲା। ଏଠାରୁ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଏସିଆର ଅନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳକୁ ବିସ୍ତାର ଲାଭ କରିଥିଲା।
ଇସଲାମର ଆଗମନ:
- ୧୩ଶ ଶତାବ୍ଦୀ ପରେ ଇସଲାମ କାଶ୍ମୀରରେ ପ୍ରବେଶ କରିଥିଲା।
- ସୈୟଦ ଏବଂ ସୂଫୀ ସନ୍ଥମାନେ, ବିଶେଷକରି ମୀର ସୈୟଦ ଅଲୀ ହମଦାନୀ ପରି ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ, ଇସଲାମର ପ୍ରଚାରରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ।
- ଧୀରେ ଧୀରେ, ସାମାଜିକ ଏବଂ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ବୃହତ୍ ସଂଖ୍ୟାରେ ଲୋକେ ଇସଲାମ ଧର୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ।
